ही मुलं असा का विचार करतात?

परीक्षेच्या अतिरिक्त ताणामुळे, अपरिपक्व विचारसरणीमुळे, नैराश्‍यामुळे, फुलणाऱ्या कळ्या, उमलणारी व्यक्तिमत्त्व कोमेजून जातात. वेळेवर काळजी घेतली, तर आपण असं घडणं टाळू शकतो. त्यांना पुन्हा एकदा सुंदर आयुष्य मिळायला मदत करू शकतो. 

ही मुलं असा का विचार करतात?

-डॉ. विद्याधर बापट

पंधरा दिवसापूर्वीची गोष्ट. संध्याकाळी, भांडारकर रोडवरून फिरायला चाललो होतो. अंधारून आलेलं. एका बीअर बार शेजारच्या कट्ट्यावर यश दिसला. वय १७,१८ . इंजिनियरिंगचा विद्यार्थी. मला पाहताच चेहरा लपवण्याचा त्याचा प्रयत्न माझ्या लक्षात आला. मीही लक्ष नसल्यासारखं दाखवलं. घरी पोचलो, तरी त्याचा घाबरलेला आणि भकास चेहरा समोर येत राहिला. काही महिन्यांपूर्वी त्याची आई भेटून गेली होती. यशविषयी बऱ्याच गोष्टी सांगत होती. त्याची काळजी वाटत होती. सतत घराबाहेर राहाणं, घरात चिडचिड करणं, उलट उत्तर देणं, सतत टीव्ही पाहात राहाणं, रात्री उशिरापर्यंत मोबाईल आणि इंटरनेटवर खेळत राहाणं, या आणि अशाच अनेक तक्रारी सांगत होती. मी म्हटलं कदाचित वयाचा दोष असेल. या वयात अनेक शारीरिक आणि मानसिक बदल मुलांमध्ये घडत असतात. growing pains . काही काळ लक्ष ठेवा. आत्ताच घाबरून जाण्यात अर्थ नाही; पण आज काहीतरी बिघडल्याचं जाणवलं. मी यशच्या घरी फोन केला. चौकशी केली. आई म्हणाली "सर काय सांगू ? रोज उशिरा येतोय, अजिबात अभ्यास करत नाहीये. अभ्यास होतच नाही म्हणतो. परीक्षेत नापासच होईल बहुधा. काही विचारलं, की संतापतो. जेवणाखाण्यात लक्ष नाही. काय करू मी? तुम्हाला माझी परिस्थिती माहितीय. गेल्यावर्षी मेरिटमध्ये आलेला हा मुलगा. नियमित अभ्यास करणारा. काय झालं हे अचानक?'' 

दुसऱ्या दिवशी भांडारकर रोडवर मुद्दामच यशला गाठलं. खांद्यावर हात ठेवला. म्हटलं, चल जरा गप्पा मारू. थोडासा वेळ देशील माझ्यासाठी ? त्याला हे अनपेक्षित होतं; पण त्यालाही थोडसं मोकळं व्हायचं असावं. आला बरोबर. बीएमसी च्या ग्राउंडवर बसलो. त्याला म्हटलं, "तुझ्या आईनं कुठलीही तक्रार केली नाहीय. मलाच काल तुझी अस्वस्थता जाणवली. मदत करावीशी वाटली आणि क्‍लिनिकपेक्षा इथं बोलायला छान वाटेल. हो की नाही? सांग बरं कसं चाललंय तुझं? अभ्यास..परीक्षा !'' त्यानं हुंदके द्यायला सुरवात केली. म्हणाला, ""खूप अस्वस्थ वाटतं हल्ली. अभ्यासात लक्ष लागत नाही. एकाग्रताच होत नाही. अभ्यासाला बसलं, की दुसरेच विचार मनात येतात. आपल्या हातून काहीच घडणार नाही. आपण अपयशीच राहणार, असे सारखे विचार येत राहतात मनात. झोप येत नाही. आयुष्यात अर्थ नाही असं वाटतं. मरून जावसं वाटतं. सारखे लैंगिक विचार, घाणेरडे विचारसुद्धा मनात येत राहतात. मित्रांच्या नादानं कधी कधी बीअर, सिगरेट पिण्याची सवय लागलीय. खरं तर मला हे आवडत नाहीय; पण शांतच वाटत नाही. बाबा नाहीत. आई एकटी सगळा गाडा ओढतेय. मी नापास झालो, तर तिला काय वाटेल? मित्रमैत्रिणी हसतील. करियर कसं होईल. कलंक ठरीन. डाग लागेल कायमचा.'' माझ्या लक्षात आलं, ही लक्षणं नैराश्‍याच्या आजाराची आहेत. यशला यातून बाहेर काढायलाच हवं. त्याला म्हटलं, "यश तुला किती त्रास होत असेल मी समजू शकतो; पण आयुष्याचा शेवट करण्याचा विचार करणं किंवा व्यसनांच्या आहारी जाणं हा मार्ग असू शकत नाही. त्यापेक्षा समस्येच्या मुळापर्यंत जाणं आणि तिचं निराकरण करणं शक्‍य आहे. तुझी समस्या एकाग्रतेची आहेच, त्याचबरोबर एकूणच आयुष्यात आपल्याला नेमकं काय मिळालं, तर आपण सुखी होऊ याच्या उत्तराची आहे. दृष्टिकोन बदलाची आहे. 

यश तू यातून निश्‍चित बाहेर येशील. मी तुला मदत करीन. भले या वर्षी तुला मार्क्‍स कमी पडतील, विषय राहतील किंवा अगदी नापास होशील; पण हळूहळू पायरी पायरीने एकाग्रता व्हायला लागेल. आपली एकाग्रता कशामुळे गेलीय, ती कशी मिळवायची, आयुष्यात काय महत्त्वाचं आहे, हे सगळं तुझ्या लक्षात येईल. अंतिमत: तुझं ध्येय तू गाठशील. आयुष्यात आनंदी होशील आणि इतरांना आनंद देत राहशील; पण उद्यापासून काही गोष्टी करायच्या. आपण या परिस्थितीवर मात करू शकतो.' 

यशचे डोळे चमकले. त्याला सांगितलं उद्यापासून आपण काही गोष्टी शिकणार आहोत. भावनांवर ताबा कसा मिळवायचा, आनंद कसा मिळवायचा आणि कसा टिकवायचा, परिस्थितीशी जुळवून कसं घ्यायचं व समस्येतून मार्ग कसा काढायचा, तणावाचा उगम/स्रोत कसा शोधायचा, सकारात्मक दृष्टिकोनाची जोपासना कशी करायची, आयुष्यातील प्राथमिकता कशी ठरवायची/कशी बदलायची, योजनाबद्ध पद्धतीने, पायरी पायरीने विचार व कृती करण्याची सकारात्मक पद्धत शिकायची अर्थात नकारात्मक पद्धत बदलायची. एकाग्रता साधण्यासाठीची तंत्रे शिकायची. यश म्हणाला, ""हे सगळं मला जमेल?'' म्हटलं, ""का नाही ? अनेकांना हे जमलंय.'' 

तणाव नियोजनाच्या विविध पद्धती (Eastern व Western) आपण शिकूया. 

प्रत्येक क्षणात, वर्तमानात, स्वस्थ कसं राहावं, तसंच तटस्थपणे स्वतःकडे व परिस्थितीकडे कसं पाहावं हे शिकूया. काही ध्यानाच्या पद्धती शिकूया, ज्यायोगे चित्तशांत होईल आणि या बरोबरच रोज भरपूर व्यायाम करूया, ज्याने चांगली संप्रेरक शरीरात स्त्रवतील. आपलं औदासीन्य कमी व्हायला मदत मिळेल. अभ्यासात एकाग्रता व्हायला लागेल.

यश प्रथमच हसला. म्हणाला ""सर खूप बरं वाटलं तुमच्याशी बोलून. उद्या भेटूया आपण. सुरू करू.'' ""आणि बीअर?'' मी विचारलं. ""आजपासून संपलं सगळं सर. सगळं ठीक होणार असेल तर कशाला हवीय ती?''
मी स्वस्थ झालो होतो, एक आयुष्य मार्गी लागण्याची शक्‍यता निर्माण झाली होती.
परीक्षेच्या अतिरिक्त ताणामुळे, अपरिपक्व विचारसरणीमुळे, नैराश्‍यामुळे, फुलणाऱ्या कळ्या, उमलणारी व्यक्तिमत्त्व कोमेजून जातात. वेळेवर काळजी घेतली, तर आपण असं घडणं टाळू शकतो. त्यांना पुन्हा एकदा सुंदर आयुष्य मिळायला मदत करू शकतो. 

विद्यार्थी आणि परीक्षेचा ताण 

परीक्षेचा चांगला ताण अभ्यास करायला प्रवृत्त करतो; परंतु अपरिमित ताण कदाचित सर्व भवितव्य विस्कटून टाकू शकतो. परीक्षेचा अतिरिक्त ताण येण्याची कारणे -
१. अभ्यासात मन एकाग्र न होणे आणि वेळेत अभ्यास पूर्ण न होण्याची भीती
२ . मेंदूतील रासायनिक असंतुलन
३ . अपयश येणारच हे गृहीत धरणे व ते पचविण्याची तयारी नसणे.
४ . नकारात्मक विचारसरणी व नकारात्मक स्व-संवाद
५ . स्वत:कडून अवास्तव अपेक्षा
६ . अभ्यासाची अपूर्ण तयारी
७ . आयुष्यात अचानक घडणारे न टाळता येणारे महत्त्वाचे बदल (पालकांची बदली, त्याच्यातील घटस्फोट, आर्थिक संकट इ ).
८ . प्रेमभंग
९ . अभ्यासात मन एकाग्र न होणे आणि वेळेत अभ्यास पूर्ण न होण्याची भीती 

एकाग्रता म्हणजे सोप्या शब्दात सर्व ज्ञानेंद्रियांच्या साहाय्याने अभ्यासावर लक्ष केंद्रित करणे. 

अभ्यास करताना ज्ञानेंद्रियांद्वारे माहिती स्वीकारली जाणे. ती मेंदूत साठवली जाणे आणि आवश्‍यक तेव्हा आठवून चांगल्या पद्धतीने सादर करता येणे. या क्रिया चांगल्या होणे व त्यांच्यात coordination असणे, फार महत्त्वाचे आहे. 

अभ्यासातील एकाग्रता का होत नाही तर मुख्यत: ध्येयासक्ती नसणे, योग्य ध्येयच डोळ्यांसमोर नसणे, भावनिक समस्या असणे, अभ्यास करायची मनापासून तयारी नसणे, विषयामधे रस नसणे, विषय अवघड वाटणे, शारीरिक व मानसिक थकवा असणे. मेंदूतील रासायनिक असंतुलन मुळात मन स्वस्थ, स्थिर नसेल तर एकाग्रता साधणं शक्‍य नाही. त्यासाठी मन अस्वस्थ असण्याची कारणे जी आपल्याला माहीत आहेत, त्यांची एक यादी करावी. विश्‍वासातील घरातली व्यक्ती किंवा तज्ज्ञ यांच्या मदतीने त्यांचे निराकरण करावे. जी कारणे सांगता येत नसतील, उमजत नसतील त्यांच्या निराकरणासाठी तज्ज्ञांचे साहाय्य घ्यावे. भावनिक समस्या (emotional disorder) किंवा अस्वस्थता असेल, तर त्यासाठीदेखील वेळ न दवडता तज्ज्ञांचे उपचार घ्यावेत. 

लेखक मानसोपचार तज्ज्ञ/ ताणतणाव नियोजन तज्ज्ञ आहेत
Email - vidyadharbapat2002@gmail.com